Adaçayları (Salvia spp)

Adaçayı bitkisi Latince adı ile “Salvia” cinsi Ballıbabagiller (Lamiaceae) Familyasına ait aromatik bitkilerdir. Dünyada yaklaşık 900 türle temsil edilir ve çeşitlilik merkezleri Amerika, Güney Amerika, Doğu ve Güneybatı Asya olarak bilinir. Anadolu coğrafyası, Asya bölgesindeki 95’e yakın tür ve tür altı birey,  54’e yakın Endemik tür,  % 51’e varan  endemizm oranı ile önemli bir bölgede bulunur.

“Salvia” kelime kökenini “iyileştiren, iyi gelen, sağlıklı” anlamına gelen  Latince “salvere”‘den alır. Hoş kokulu bu bitki türlerinin sakinleştirici, yorgunluk giderici özelliği yüzyıllardır bilinmektedir. Ayrıca yapılan bilimsel çalışmalar antioksidan, antibakteriyel, antidiyabetik ve antitümör etkinin yanı sıra hafıza üzerinde de olumlu etkilerinin olduğunu göstermiştir. Alternatif Tıp, Eczacılık, Parfüm ve Kozmetik alanlarında çeşitli şekillerde kullanılmaktadır. Çiçekleri gösterişli, hoş kokulu olan bu cinsin bitkileri; arıcılık alanında da önemli bir yere sahiptir.

Çalı şeklinde veya otsu, tek yıllık veya çok yıllık formlarında olabilirler Gövde genellikle diktir ve üzerindeki tüylerde salgı bezi bazen bulunur bazen bulunmaz. Çiçekleri genellikle gövde üzerinde halka şeklinde dizilerek küme oluştururlar bu yapıya “vertisillat” denir. Bu kümedeki çiçek sayısı 1‘den 40’a kadar olabilir. Çanak yapraklar yani “kaliks” çansı, tüpsü veya hunimsi olabilir.  Taç yapraklar yani ”korolla” iki dudaklı yapıdadır. Üst dudak oraksı şekilde tek bir parça olurken alt dudak üç parçalıdır. Taç yaprak renkleri beyaz, sarı, mavi, mor veya lila renklerinde olabilir.

Türkiye’de yetişen endemik adaçayı türlerinin büyük kısmı İran – Turan ve Akdeniz fitocoğrafik bölgelerinde dağılım gösterir. Geriye kalan türler ise hemen hemen her bölgede yayılış gösterirler. Türkiye’deki Salvia türleri üzerine yapılan güncel taksonomik revizyon çalışmasına göre ülkemizin Akdeniz ve Ege Bölgelerinde 60 takson yetişmektedir. Bu taksonlardan 32 tanesi endemik, 5 tanesi endemik olmayan nadir ve geriye kalan 23 takson ise geniş yayılışlıdır.

Türkiye Endemikleri Kırmızı Listesine ve yeni yapılan çalışmaları ile ülkemizdeki Salvia türlerinin IUCN tehlike kategorilerine göre dağılım şöyledir. Yaklaşık olarak göre 10 tür CR (Critically Endangered) Kritik düzeyde tehlikede, 13 tür  EN (Endangered) Tehlikede, 20 tür VU (Vulnerable) Duyarlı, 9 tür NT (Near Threatened) Tehdite yakın ve 2 tür LC (Least Concern) Düşük önceliklidir. Türlerin varlığını sürdürmesine ilişkin başlıca tehditler; insan faaliyetleri sonucu habitaların yok edilmesi, tarla açma ve yol genişletme çalışmaları, ayrıca  kentleşme, kirlilik ve baraj inşaatlarıdır. 

Türkiye'deki Salvia türleri aşağıdadır: